Lífeyrissjóðir og verðtrygging.

Það hefur margoft komið fram í málflutningi forsvarsmanna lífeyrissjóðakerfisins að lífeyrir sé verðtryggður. Í almenna kerfinu er lífeyrir ekki verðtryggðari en svo að sjóðirnir hafa heimild og lögbundna skyldu til að skerða lífeyri einhliða reynist þeim erfitt að standa undir þeirri ávöxtunarkröfu sem loforð þeirra byggist á.

Í opinbera kerfinu er lífeyrir verðtryggður með ríkisábyrgð sem erfitt er að sjá hvernig skattgreiðendur geta staðið undir, eftir að sjóðirnir töpuðu stórum hluta eigna sinna í kerfishruni sem ekki sér fyrir endann á.

Verðtryggingin í lífeyriskerfinu gerir því lítið annað en að mismuna lífeyrisþegum gróflega eftir því hvort kerfið þeir greiða í eða eftir því hvort þeir skulda eða ekki.

Hversu vel er lífeyrir "verðtryggður" í almenna kerfinu?

Fæstir sjóðsfélagar ná upp í lágmarks viðmið þrátt fyrir yfir 40 ára tilvist kerfisins í þeirri mynd sem við þekkjum það í dag.

Heimtur sjóðsfélaga, sem hafa greitt í kerfið í 40 ár eða meira, eru sláandi litlar þrátt fyrir að lífeyrissjóðirnir hafi frá 1979 í stórauknum mæli fjárfest með verðtryggðum hætti. Nær allt launafólk sem greitt hefur í kerfið í 40 ár eða meira þarf viðbótargreiðslur frá ríkinu í gegnum Tryggingastofnun til að ná upp í lágmarks viðmið. Ríkið greiðir yfir 41.000 einstaklingum rúmlega 53,5 milljarða á ári í lífeyri eða helmingi meira en lífeyrissjóðirnir greiða út þrátt fyrir 60 ára tilvist. Nokkrir voru stofnaðir upp úr 1950, kerfinu komið á í núverandi mynd árið 1969 og lögbundið 1997. Þessar tölur eru fyrir utan opinbera kerfið.

Það er skiljanlegt að gamla fólkið klóri sér í hausnum yfir verðtryggða lífeyrinum sem hækkar ekki neitt. Því ef hann hækkar, skerðist það sem uppá vantar frá ríkinu til að ná lágmarks tryggingavernd.

Á meðan lífeyrissjóðir lána fyrirtækjum verðtryggð hávaxtalán út á kampavín og kavíar, þar sem eina tryggingin er verðlaus pappírinn sem upphæðin er skrifuð á, er sjóðfélögum lánað út á fasteignaveð með 65% hámarks veðhlutfall og sjálfskuldarábyrgð á fyrsta veðrétti eða með tryggu lánsveði. Sjóðsfélagar horfa svo á eigið fé sitt tekið eignarnámi af lífeyrissjóðum sem aftur fjárfesta iðgjöldum okkar og verðbótum í sama svartholið og kom þjóðarbúinu og samfélaginu á hliðina.

Það sem raunverulega lagaði eignastöðu lífeyrissjóðanna eftir hrun og til dagsins í dag eru rúmlega 130 milljarða verðbætur á fasteignalánum almennings. Þessi gríðarlega eignatilfærsla í gegnum verðtryggingu fjárskuldbindinga á okkar mikilvægasta lífeyri er afleiðing óráðsíu sjóðanna í fjárfestingum. Hverjir bera ábyrgð á fjármagni í umferð og óábyrgri útlánaþenslu sem aftur skapar verðbólgu?

Skilgreina þarf eignahlut almennings í fasteignum sem lífeyri.

Með því að skilgreina fasteignir okkar sem lífeyri gefst lífeyrissjóðum kostur á að lækka vexti til húsnæðislána með því að tengja áunnin lífeyrisréttindi eignamyndun í fasteign. Ef lánið rýrnar eykst eignarhlutur (lífeyrir) en áunnin réttindi skerðast á móti og öfugt. Þetta gerir lífeyrissjóðum skylt að taka tillit til gríðarlegra hagsmuna sem almennir sjóðsfélagar eiga með eiginfjármyndun í fasteignum og hefði sjóðunum verið lagalega skylt að taka afstöðu með almennum skuldaleiðréttingum hefði þessi skilgreining verið til staðar. Í þessu samhengi þurfa lífeyrissjóðir ekki að berjast gegn afnámi verðtryggingar af sömu hörku og þeir hafa þegar gert hingað til.

Aðrir kostir eins og að lífeyrissjóðir bindi frekar skuldbindingar sínar í eigin eignamyndun sjóðfélaga sinna hafa minni þensluáhrif á innlenda fjármálamarkaði og sjóðfélagar þurfa síður að eiga allt undir misgáfulegum ákvörðunum misviturra forstjóra. Lífeyrir er óaðfararhæfur og væri því ómögulegt að hirða þennan mikilvæga eignahlut okkar ef ófyrirsjáanleg áföll dynja yfir.

Þeir lífeyrisþegar sem standa best í dag fóru skuldlausir á lífeyri og höfðu þak yfir höfuðið sem árangur ævistarfsins í stað innihaldslausra loforða.

Frá ársbyrjun 2008 hafa lífeyrissjóðirnir eignafært yfir 130 milljarða í verðbætur á fasteignalánum almennings.

Þetta eru tölur fyrir utan þá tryggingafræðilegu leiðréttingu sem sjóðirnir áttu að ná í gegnum húsnæðis skuldabréfavafninginn frá Lúxemborg sem SÍ kom yfir til lífeyrissjóðanna á vildarkjörum til að laga skelfilega stöðu þeirra á kostnað sjóðsfélaga sjálfra.

Það er ljóst að með þessum tölum sannast sú gríðarlega mismunun á milli sjóðsfélaga sem kerfið elur á vegna verðtryggingarinnar. Þeir sjóðsfélagar sem skulda taka á sig kerfisbundna eignaupptöku til að standa skil á lífeyri þeirra sem skuldlausir eru. Skýrasta dæmið eru sjóðsfélaga lánin þar sem flestir lífeyrissjóðir lána að hámarki 65% af fasteigna mati eða metnu markaðsvirði á fyrsta veðrétti á meðan fyrirtækjum er lánað með litlum sem engum tryggingum eða nokkrum fyrirvörum um hámarks skuldsetningu eða fyrirvörum um lágmarks eiginfjárstöðu.

Ætli skuldabréf símans simi 06 01 sem var klæðskerasaumað hávaxta kúlulán fyrir lífeyrissjóðina fáist nokkurn tíma greitt? Eða raunverulegt virði þeirra hlutabréfa sem lífeyrissjóðirnir hafa skuldbreytt úr töpuðum skuldabréfalánum til stórfyrirtækja þar sem N1 er nýjasta rósin í það óheilla hnappagat. 

Við þekkjum dæmi um verðtryggðar skuldabréfaútgáfur útrásarfélaga sem hafa farið í nauðasamninga nú þegar en heimtur af slíkum samningum eru afar hæpnar svo vægt sé til orða tekið, þrát fyrir að vera eignafærðar í botn í bókum sjóðanna.

Á meðan kerfið er uppfullt af innistæðulitlum verðtryggðum skuldabréfum sem ekki þarf að losa vegna gríðarlegrar sjóðsöfnunar sem nú á sér stað, geta sjóðirnir hagrætt eignastöðu sinni á kostnað þeirra sem greiða í kerfið, eða á meðan iðgjöldin standa undir útgreiðslum.

Nokkur dæmi eru um útgáfur sem voru klæðskerasaumaðar fyrir háa verðtryggða ávöxtunarkröfu sjóðanna og ólíklegt er að skili sér til baka að fullu eða nokkru leiti.

Ef við tökum skuldabréfaútgáfu Símans og förum yfir útboðslýsingu bréfsins sem var lokað útboð fyrir sjóðina, útgefið í ársbyrjun 2006, að nafnvirði 15 milljarða og verðtryggt á 6% vöxtum með einum gjalddaga á höfuðstólnum, sem er  komin yfir 20 milljarða, þann 2 Apríl 2014.

Í efnahagsreikningi símans sem fylgir útboðslýsingu skuldabréfanna sem heitir Sími 06 1 kemur fram að á árunum 2004 til 2005 er viðskiptavild félagsins hækkuð úr 970 milljónum í 58.5 milljarða og langtímaskuldir höfðu á sama tíma hækkað úr 4.7 milljörðum í 44.6 milljarða á einu ári.

Þegar lífeyrissjóðirnir veita svo kúlulán í formi skuldabréfakaupa án ofangreindra fyrirvara þegar fyrrgreindar upplýsingar eru að fullu ljósar í útboðsgögnum hljóta sjóðsfélagar að spyrja sig hvort sjóðirnir hafi farið eftir 36gr. Laga um samspil ávöxtunar og áhættu.   

36. gr. Stjórn lífeyrissjóðs skal móta fjárfestingarstefnu og ávaxta fé sjóðsins með hliðsjón af þeim kjörum sem best eru boðin á hverjum tíma með tilliti til ávöxtunar og áhættu.

Sjá viðhengi með grein minni þar sem hægt er að skoða þessa ótrúlegu skuldabréfaútgáfu.

Mörg dæmi eru um útgáfur sem þessar og annað dæmi sem ég hef skrifað um eru lánveitingar lífeyrissjóðs Stafa til N1. Starfsmenn N1 eru skyldaðir til að greiða í Stafi og N1 er stærsti skuldari Stafa.

Í stjórn og varastjórn Stafa er svo starfsmaður N1 og stjórnarmaður í VR ásamt fyrrverandi formanni rafiðnaðarsambandsins, en launafólki til mikillar lukku varð einum sirkusapanum færra þegar hann lét af störfum.

Það væri áhugavert að vita hvert raunverulegt tap sjóðsins verður vegna falls N1. 

Þar sem lífeyrissjóðirnir hafa verið aftarlega á merinni varðandi heimtur af slíkum lánveitingum á kostnað verðtryggingar og hárra vaxta hlýtur að vakna sú spurning hvort megin tilgangur sjóðskerfisins sé að dæla óábyrgum og óöruggum útlánum út í atvinnulífið sem á helming stjórnarsæta í sjóðunum og í raun stjórnar kerfinu?

Þó stórt sé spurt er spurningin eðlileg vegna þess hversu mikilla trygginga sjóðirnir krefja eigin sjóðsfélaga sem aftur eiga að njóta góðs af ávinningi ævistarfsins eftir að vinnuskyldu líkur.

Með óskiljanlegri áhættusækni brutu nokkrir sjóðir lög um skyldutryggingar lífeyrisréttinda með gerð afleiðusamninga. Samkv.lögum nr.36 er sjóðunum heimilt að gera afleiðusamninga sem draga úr áhættu sjóðsins.

Raunin er að sjóðir eins og lífeyrissjóður verslunarmanna sem gerði afleiðusamninga á móti 40% af heildareignum  eða öllum erlendum eignum sínum þrátt fyrir að iðgjöld standi undir útgreiðslum næstu 15-17 árin. Þjónaði það sjóðnum engum tilgangi að gera gjaldmiðlasamninga (afleiðusamninga) til að verja framtíðarskuldbindingar sínar.

Erlendar eignir sjóðsins voru í raun verðtryggðar því sveiflur á gengi jafna sig út á mun skemmri tíma en framtíðar skuldbindingar sjóðsins gáfu til kynna. Það er því alveg ljóst að lífeyrissjóður verslunarmanna gerði mjög áhættusama afleiðusamninga þar sem gríðarlegir fjármunir töpuðust sem ekki sér fyrir endann á.

Til að setja þetta í samhengi var danska krónan 1 DK á móti 1 ISK við síðustu myntbreytingu. 

36gr.Lífeyrissjóður skal takmarka áhættu í erlendum gjaldmiðlum í heild við [50%]³⁾ af hreinni eign sjóðsins.

Það merkilega er að með gerð gjalmiðlasamninga sáu sjóðstjórnir til þess að erlendar fjárfestingar báru eingöngu nafnávöxtun erlendra verðbréfasjóða eftir að gengis/verðtrygging erlendra eignasafna var samin burt. Sú ávöxtun er aftur töluvert undir gildandi viðmiði 3,5% raunávöxtunar reglunnar og því ljóst að sú regla var einnig brotin með gerð gjalmiðlasamninga.      

Það var því ekki að undra að rannsóknarnefnd alþingis gerði alvarlegar athugasemdir við ótrúlega áhættusækni lífeyrissjóða við gerð gjaldmiðlasamninga.

Var sú áhættusækni svo ótrúleg í ljósi náinna tengsla sem æðstu stjórnendur höfðu við þau félög og fjármálafyrirtæki sem samningarnir voru gerðir við? Voru þetta meðvitaðar eignatilfærslur sem fóru úr böndunum?

Einnig er áhugavert að skoða opinber gögn úr kauphöll íslands, 20 stærstu, sem er yfirlit yfir tuttugu stærstu eigendur tuttugu stærstu fyrirtækja á markaði. Þar er hægt að sjá hvernig nokkrir stærstu sjóðirnir unnu náið saman í fjárfestingum árin fyrir hrun og einnig athyglisvert ef skuldabréfalán sjóðanna til fyrirtækja er skoðuð í því samhengi, hvaða sjóðir stóðu með hvaða viðskiptablokkum osfrv. Stafir voru með sterka stöðu í N1, Lífeyrissjóður verslunarmanna og Gildi unnu náið saman og tóku gríðarlega sterka stöðu með félögum tengdum Bakkavarabræðrum og Kaupþingi. Stapi fjárfesti duglega suður með sjó, Almenni lífeyrissjóðurinn sem var hýstur í Glitni tók sterka stöðu með Baugsfélögum og svo mætti lengi telja.

Tengslin eru nokkuð skýr en óskiljanleg þegar kemur að hag hins almenna sjóðsfélaga sem þarf að súpa seiðið af tapinu í formi skerðingar á lífeyrisréttindum og eignaupptöku í formi verðbóta.

Í samþykktum flestra lífeyrissjóða má finna klausu sem þessa: Ákvarðanir sem eru óvenjulegar eða mikils háttar skal framkvæmdastjóri aðeins taka með sérstakri ákvörðun stjórnar.

Flestar ákvarðanir um meiriháttar ráðstöfun á fjármunum lífeyrissjóða, hvort sem um lán til fyrirtækja eða afleiðusamninga, fara sjaldan eða aldrei fyrir stjórnir. Meiriháttar ákvarðanir eru oftast teknar af fámennum hópi bakherbergisstjórnenda,sjóðsstjóra og framkvæmdastjóra.

Fjárfestingar tengdar atvinnulífinu eru þær fjárfestingar sem sjóðirnir hafa tapað hvað mest á. Er ekki ráð að skoða þær staðreyndir áður en venjulegt fólk er sakað um óheilindi gagnvart gömlu fólki við það eitt að leita réttar síns vegna forsendubrests sem er á ábyrgð þeirra sem m.a. stjórna kerfinu og þykjast sitja í traustu umboði alþýðunnar.

Í ljósi þess að sjóðsfélagar sjálfir hafa lítið sem ekkert að segja um hverjir stjórna eftirlaunasjóðum okkar og stjórnirnar sjálfar koma sjaldnast að ákvarðanatöku um einstakar fjárfestingar, á hugtakið fé án hirðis einkar vel við. 

Það er ljóst að há ávöxtunarkrafa lífeyrissjóðanna og verðtrygging skiptir engu máli um afkomu þeirra og hag sjóðsfélaga sjálfra, nema til hins verra. Nú þegar hafa sjóðirnir tryggt sér verðbætur upp í rjáfur af flestum verðtryggðum eignasöfnum sínum og er löngu farið að flæða yfir þá fötu.

Í lífeyrismálum hafa aðilar vinnumarkaðarins náð saman um að skrúfa lífeyirisiðgjöld í 15,5% fyrir árið 2020. Það hlýtur að vera lágmarkskrafa skattgreiðenda að sömu aðilar geri grein fyrir því hvernig sjóðirnir ætli að standa af sér kerfisbundin áföll fjármálamarkaða áður en þeir hækka iðgjöldin sem voru hækkuð síðast um 20% árið 2006 eða úr 10 í 12%. Ekki hefur spurningum verið svarað eins og um 500 milljarða halla á opinbera kerfinu sem skattgreiðendur þurfa að brúa næstu árin og þeirri lykilspurningu hvort þetta sjóðsöfnunarfyrirkomulag gangi á annað borð upp. 

Atvinnurekendur kvarta sáran undan því að það séu engar fjárfestingar í atvinnulífinu á meðan lífeyrissjóðirnir kvarta undan því að lítið sé um fjárfestingakosti.

Þeir einstaklingar sem kvarta mest yfir þessu ástandi eru í forsvari fyrir báða þessa hópa. Er aðgerðarleysið og uppgjöfin meðvituð leið til að tryggja sérhagsmunahópum völd og til að tryggja aðilum vinnumarkaðarins, sem eru orðnir ríki í ríki, sífellt stærri hluta af heildarlaunum og launakostnaði einstaklinga og fyrirtækja með því að hækka iðgjöld í lífeyrissjóði og með stofnun endalausra sjóða innan SAASÍ sem sjóðsfélagar sjálfir fá afar takmarkaðar upplýsingar um?

Það er ekki ávöxtunarkrafan sem tryggir sjóðsfélögum áhyggjulaust ævikvöld heldur gæði fjárfestinganna og að sjóðirnir taki virkan þátt í að tryggja örugga og góða eignauppbyggingu sjóðsfélaganna sjálfra og stuðli þar af leiðandi að sjálfbærni okkar eftir að vinnuskyldu líkur.

Lífið er til að njóta þess alla ævina. Ekki bara hugsanlega eftir 67 ára aldur ef sjóðunum tekst að sneiða hjá kerfisbundnum markaðsáföllum, sem er álíka líklegt og varanlegur alheimsfriður án skulda

Það er óskemmtilega tilhugsun að verða byrði á börnin sín í framtíðinni í stað þess að verða sjálfbærari og virkari þegn. Lífeyriskerfið bíður einfaldlega ekki upp á annað.

Ragnar Þór Ingólfsson

Stjórnarmaður í VR

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• Skuldabréf Símans.